Việc tra cứu thông tin dễ dàng trên Internet ngày nay dễ tạo ra ảo giác rằng mọi kiến thức đều miễn phí. Tuy nhiên những kiến thức thực sự quan trọng chẳng bao giờ miễn phí cả. Bằng cách này hay cách khác, kẻ truy tìm luôn phải trả giá.
Ngày xưa những kiến thức thực sự có giá trị được giấu bên trong các hội kín hoặc trong nội bộ một gia tộc. Ví dụ như định lý Pythagoras chẳng hạn. Bây giờ chúng ta dạy cho trẻ con ở trường phổ thông, nhưng trước kia muốn biết công thức a² + b² = c², bạn phải tham gia một hội kín: Hội Huynh Đệ Thần Thánh của Pythagoras (Divine Brotherhood of Pythagoras). Hội có quy tắc tuyển chọn nghiêm ngặt, với các quy định như thời gian thử thách 5 năm (hội viên mới phải im lặng trong 5 năm đầu, không được phát biểu mà chỉ được nghe, không được gặp Pythagoras cho đến khi kết thúc giai đoạn thử thách, phải ăn chay và nộp hết tài sản cho hội…Hội viên còn phải tuyên thệ giữ bí mật mãi mãi về kiến thức của hội. Ngoài công thức a² + b² = c², họ còn phát hiện ra số vô tỷ (như √2). Có truyền thuyết cho rằng một môn đệ đã tiết lộ bí mật về số vô tỷ cho người ngoài và bị Pythagoras dìm chết xuống biển.
Một ví dụ khác là chuyện gia đình Chamberlen ở Anh với chiếc kẹp gắp em bé (obstetric forceps).
Từ thế kỷ XVI, Peter Chamberlen đã phát minh ra cái kẹp gắp để hỗ trợ các ca sinh khó, giúp cứu sống nhiều trẻ sơ sinh và sản phụ. Tuy nhiên, thay vì công khai thiết bị, gia đình Chamberlen đã giữ bí mật tuyệt đối trong hơn 100 năm. Khi đến đỡ đẻ, họ mang theo kẹp trong một hộp lớn, chờ mọi người ra khỏi phòng mới làm việc và thậm chí còn bịt mắt sản phụ, tránh để ai biết đến công cụ này. Nhờ bí quyết đó, Chamberlen trở thành thương hiệu đỡ đẻ hàng đầu London, chỉ phục vụ các gia đình khá giả. Phải tới đầu thế kỷ XVIII thì bí mật mới bị lộ ra bên ngoài.
Trong một bộ phim nói về cuộc đời của ông chủ Y Dược Bảo Long, tôi nhớ có cảnh ông đi học nghề thuốc của một người Tàu, thầy nhổ nước bọt vào chén trà và bắt môn đệ uống. Dám uống chén trà đó thì mới được học nghề.
Ngày nay kiến thức có giá trị thật sự không còn được giữ bí mật nữa, nhưng việc tìm ra nó lại khó hơn cả ngày xưa, vì chúng ta đang sống trong một biển thông tin vô nghĩa, giống như Borges miêu tả trong một truyện của mình:
“For every sensible line or accurate fact, there would be millions of meaningless cacophonies, verbal farragoes, and babblings.”
Đối với người muốn đi tìm chân lý trong nghề của mình, cái khó ngày nay không còn là phải gia nhập một hội kín hay chịu thử thách của thầy, mà là đi tìm ra kiến thức thật giữa một biển rác thông tin.
Có lẽ sự khan hiếm nhân tạo của kiến thức ngày xưa, dù tàn nhẫn, lại tạo ra một hệ thống lọc tự nhiên hiệu quả hơn so với sự dư thừa thông tin vô nghĩa mà chúng ta phải đối mặt ngày nay. Cuối cùng, cả hai thời đại đều đòi hỏi một thứ giống nhau: sự kiên trì và khả năng phân biệt đúng sai của người tìm kiếm.
